U susret izradi Integrisanog nacionalnog planskog dokumenta za energetiku i klimatske promjene u Crnoj Gori

Autor: Đorđije Vulikić, konsultant u oblasti klimatskih promjena i održive energetike

Strategija uspostavljanja Energetske unije se bazira na dugoročnom planu Evropske unije da energiju koju koristi dugoročno učini sigurnijom, cjenovno prihvatljivom i održivom. Energetska unija se sastoji od pet međuzavisnih dimenzija: energetska sigurnost, interno energetsko tržište, energetska efikasnost, dekarbonizacija ekonomije, i istraživanje, inovacija i konkurentnost.

Procjena je da će svaka od 5 dimenzija dati doprinos u uspostavljanju održive, niskougljenične ekonomije koja će EU učiniti liderom u oblastima proizvodnje energije iz obnovljivih izvora, čistih energetskih tehnologija, kao i u borbi protiv klimatskih promjena. Uredba (EU) 2018/1999 o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom, usvojena u okviru zakonodavnog paketa „Čista energija za sve Evropljane“, će biti ključna u postizanju strategije Energetske unije kao i energetskih i klimatskih ciljeva.

Uspješna implementacija ove Uredbe će obezbijediti postizanje konkretnih ciljeva EU u skladu sa Pariskim sporazumom do 2030. godine od najmanje 40% smanjenja emisija gasova staklene bašte (GHG) u odnosu na nivo iz 1990. godine, učešća obnovljivih izvora energije (OIE) u konačnoj bruto potrošnji od najmanje 32%, uštede potrošnje energije kroz energetsku efikasnost od 32,5% i obaveznog nivoa interkonekcijskih kapaciteta među zemljama članicama od 15%. U skladu sa obavezama iz Pariskog sporazuma, EU je dodatno usvojila i dugoročnu strategiju do 2050. godine „Čista planeta za sve“, koja predstavlja viziju razvoja svih sektora ekonomije EU u kontekstu postizanja nulte neto emisije GHG u periodu do 2050. godine.

Glavni mehanizam Uredbe predstavlja Integrisani nacionalni planski dokument za energetiku i klimatske promjene (NEKP), dokument koji je svaka od zemalja članica u obavezi da usvoji i čiji sadržaj obuhvata svih pet dimenzija Energetske unije za period od 2021. do 2030. godine.

Prednosti i izazovi ranog uspostavljanja okvira za primjenu Uredbe u Crnoj Gori i izrade NEKP

Crna Gora je zemlja kandidat za članstvo u EU od 2012. godine, a do decembra 2018. godine uspješno je otvorila 32 od ukupno 33 pregovaračka poglavlja, između ostalih i poglavlja 27 – Životna sredina i klimatske promjene i 15 – Energetika. Obzirom da je Crna Gora jedina zemlja regiona sa skoro svim otvorenim pregovaračkim poglavljima, od nje se očekuju dodatni napori kako bi zadržala status „regionalnog lidera“ u ovom važnom procesu. U tom smislu, obaveza harmonizacije nacionalnog zakonodavstava sa propisima i standardima EU je imperativ, a tu spadaju i novi propisi kao što je Uredba (EU) 2018/1999.

Uprkos suštinskoj međusobnoj povezanosti, energetika i klimatske promjene su u prethodnom periodu tretirane kao zasebne tematske cjeline u Crnoj Gori, pa su nadležnosti za kreiranje i koordinaciju nacionalnih politika u energetici i klimatskim promjenama jasno razgraničene između dvije institucije, Ministarstva ekonomije i Ministarstva održivog razvoja i turizma Crne Gore. Zbog niza specifičnosti koje karakterišu pomenute oblasti ovaj model razgraničenja nadležnosti u proteklom periodu bio je donekle prihvatljiv i opravdan. Rizik od potencijalne neusaglašenosti, inače dvije po sadržini kompatibilne politike, je trebao biti kontrolisan dosljednom primjenom postojećih mehanizama međusektorske saradnje i procedure usaglašavanja sektorskih politika na nivou Vlade i Parlamenta Crne Gore. Međutim, detaljnija analiza minule prakse, kao i krovnih strateških dokumenata iz ovih oblasti, prije svega Strategije razvoja energetike do 2030. i Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promjena do 2030. godine, ukazuje da je stepen njihove usaglašenosti još uvijek ograničen, kao i da postoji značajan prostor za unapređenje.

Sa druge strane, jedinstvo politika u oblasti klimatskih promjena i energetike globalno sve više dobija na značaju, uključujući usaglašenost ciljeva i aktivnosti za njihovo postizanje. Na takav zaključak upućuju nedavno uspješno usvojeni međunarodni ugovori uključujući Pariski sporazum o klimatskim promjenama i Ciljevi održivog razvoja Ujedinjenih nacija, kao i relevantne politike EU. Snažan zaokret u planiranju i upravljanju politikama energetike i klimatskih promjena i njihova konvergencija, posledica je nedvosmislenih poruka naučne zajednice koje ukazuju na hitnu potrebu sveobuhvatnog i dramatičnog smanjenja antropogenih emisija GHG, kao i činjenice da je upravo energetika sektor u kome se najprije i cjenovno najefikasnije može postići značajan dio neophodnog globalnog smanjenja emisija GHG.

Pariski sporazum predstavlja najznačajniju pokretačku snagu postepene transformacije paradigme globalnog razvoja ka dugoročnom niskougljeničnom razvoju. Cilj Pariskog sporazuma izražen kroz obavezu da se prosječan rast temperature zadrži na nivou koji je znatno ispod 2 stepena Celzijusa u odnosu na predindustrijski period, sa namjerom da se taj rast ograniči na 1,5 stepena Celzijusa, će predstavljati osnovu za kreiranje politika održive energetike i klimatskih promjena u godinama koje dolaze. Crna Gora kao zemlja koja teži članstvu u Evropskoj uniji, mora obezbijediti da ambicije i doprinos u borbi protiv klimatskih promjena budu u skladu sa onima u EU – u periodu do 2030. godine ali i u dugoročnom periodu do 2050. godine. Rano prihvatanje i sprovođenje Uredbe (EU) 2018/1999 predstavlja jedinstvenu priliku za postizanje tog cilja.

Potreba za stvaranjem preduslova za sprovođenje pomenute Uredbe već je razmatrana u okviru Energetske zajednice, gdje su na godišnjim Ministarskim sastancima usvojene preporuke i smjernice kojima se propisuje primjena određenih segmenata Uredbe. Dosadašnje aktivnosti u okviru Energetske zajednice, iako za sada na nivou preporuka i smjernica, bez pravno obavezujućeg karaktera, jasno ukazuju da će se od članica, uključujući Crnu Goru, u narednom periodu zahtijevati visok stepen harmonizacije sa odredbama Uredbe (EU) 2018/1999.

Potreba usaglašenosti energetske i klimatske politike u Crnoj Gori

Trenutni stepen usaglašenosti energetske i klimatske politike u Crnoj Gori sa relevantnom pravnom tekovinom EU se značajno razlikuje. Energetska politika je u većem procentu usaglašena u odnosu na politiku klimatskih promjena. Slična situacija je i kada su u pitanju administrativni kapaciteti. Stoga, za očekivati je da izazovi u budućoj implementaciji Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom budu veći u okvirima klimatske politike. Ipak, prvi i najveći izazov će svakako biti zajednički – integrisanje i zajedničko planiranje u energetici i klimatskim promjenama, ili konkretno, izrada Nacionalnog energetskog i klimatskog plana – NEKP.

U narednom periodu biće potrebna značajna i trajna promjena u načinu funkcionisanja nadležnih institucija. Odvojeno strateško planiranje, uspostavljanje dugoročnih ciljeva, kao i zasebno operativno planiranje će morati postati stvar prošlosti. Sistem koordinacije dviju politika će najvjerovatnije zahtijevati bolje angažovanje postojećih koordinacionih mehanizama, a možda i uspostavljanje potpuno novih.

Gorući problemi u klimatskoj politici ostaju potreba za uspostavljanjem i pravilnim funkcionisanjem sistema za monitoring, izvještavanje i verifikaciju antropogenih emisija gasova staklene bašte, sistema za programe, aktivnosti i mjere na smanjenju emisija GHG, kao i  izrade dugoročnih projekcija emisija GHG neophodnih za kreiranje kredibilnih nacionalnih politika u energetici i klimatskim promjenama. Svakako da se tu mogu dodati i izazovi integracije pitanja klimatskih promjena i u ostale sektorske politike, poput poljoprivrede, upotrebe i prenamjene korištenja zemljišta i šumarstva, saobraćaja i industrije, dok je prilagođavanje na negativne uticaje klimatskih promjena, domen kome tek treba biti posvećena posebna pažnja.

Sektor energetike u Crnoj Gori i pored objektivno evidentnog napretka u pregovaračkom procesu sa EU, takođe se susreće sa značajnim izazovima. Možda jedan od najvećih izazova predstavlja skoro uvođenje Sistema trgovine emisijskim jedinicama (Emission Trading System- ETS), kao ključnog mehanizma EU za smanjenje emisija GHG u industriji i energetici, ali i primjena inoviranih evropskih propisa u obnovljivim izvorima energije, energetskoj efikasnosti, kao i ambicioznije postavljanje ciljeva u ovim oblastima u skladu sa Pariskim sporazumom.

Odgovor na navedene izazove će biti neophodno tražiti u kratkom roku i u uslovima ograničenog pristupa izvorima finansiranja, što povećava nivo kompleksnosti u implementaciji pravnih propisa EU i konkretno Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom. Ipak, pravovremena i dobro osmišljena strategija nadležnih institucija, uz podršku stručne i zainteresovane javnosti i organizacija civilnog sektora, kao i podrške EU fondova i donatorskih organizacija, omogućilo bi stvaranje neophodnih uslova za puno sprovođenje Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom.

Kreiranje uslova za rano sprovođenje može imati efekat na cjelokupnu ekonomiju zemlje

Činjenica je da osim zadovoljenja normativnih i proceduralnih zahtjeva koji proizilaze iz pristupnih pregovora sa EU i Energetske zajednice, kreiranje uslova za rano sprovođenje Uredbe može imati niz pozitivnih efekata po cjelokupnu ekonomiju zemlje. Integrisano planiranje energetske politike i politike klimatskih promjena, u kontekstu ciljeva Pariskog sporazuma, sa ambiciozno definisanim nacionalnim ciljevima, obezbijedio bi jasan signal investitorima za snažnije investiranje u OIE  i energetsku efikasnost, a time i povećanje broja zelenih radnih mjesta.

Jasno strateško opredeljenje u pravcu niskougljeničnog razvoja otvorilo bi prostor za nove zelene tehnologije i inovacije, kao i više prilika za lokalna mala i srednja preduzeća i privredu, dok bi se istovremeno trasirao put ka održivoj energetskoj tranziciji, dekarbonizaciji energetskog sektora i aktivnom uključivanju građana kao ključnih nosilaca tih procesa. Veći stepen integracije regionalnih energetskih tržišta i povećanje konkurencije na energetskom tržištu doprinijelo bi efikasnosti upotrebe postojećih resursa i dodatni prostor za integraciju većeg stepena održivih OIE u regionu. EU je već uveliko krenula u pravcu niskougljeničnog razvoja i njena ekonomija osjeća benefite takvog pristupa, dovoljno je navesti da u ovom trenutku 6 od 25 najvećih svjetskih kompanija u oblasti obnovljivih izvora energije dolaze iz Evropske unije i da zajedno zapošljavaju 1,5 miliona radnika.

Na Crnoj Gori je, kao i na zemljama regiona Zapadnog Balkana, da odluče da li će pratiti pozitivan primjer Evropske unije i na vrijeme iskoristiti mogućnosti transformacije svojih ekonomija ka dugoročnom održivom niskougljeničnom razvoju. Rana primjena Uredbe (EU) 2018/1999 o upravljanju energetskom unijom i klimatskom akcijom bi nedvosmisleno doprinijela bržem postizanju tog cilja.

O Autoru: Đorđije Vulikić, konsultant u oblasti klimatskih promjena i održive energetike i koordinator nacionalne komponente regionalnog projekta “Dijalog na temu energetske tranzicije u regionu Zapadnog Balkana“ (Western Balkan Energy Transition Dialogue – WEBET Dialogue), koji je finansiran od strane Federalnog Ministarstva održivog razvoja i turizma Republike Austrije a sprovodi se od strane konzorcijuma na čijem čelu je renomirana think tank organizacija Agora Energiewende.