Autor: prof. dr Mirza Kušljugić, Fakultet elektrotehnike, Univerzitet u Tuzli
Konvencionalni energetski sistemi, koji su zasnovani na korištenju fosilnih goriva, dugoročno su neodrživi, prije svega zbog negativnog uticaja na klimatske promjene. Stoga su kolektivni napori međunarodne zajednice, uobličeni u Pariškom sporazumu o klimi, usmjereni na dekarbonizaciju energetike (energetsku tranziciju) u periodu do 2050. godine. U bliskoj budućnosti (u EU iza 2030.) najveći dio električne energije će se proizvoditi iz fotonaponskih elektrana (FNE) i vjetroelektrana (VE). Dakle, energetska tranzicija je neminovan i poželjan proces. Energetska tranzicija je zasnovana na strateškim opredjeljenjima vlada, prije svega zemalja lidera tranzicije.
Dekarbonizacija energetike nije preovladavajuća paradigma u članicama Energetske zajednice (EnZ), koje se u planovima razvoja energetike još uvijek oslanjanju na fosilna goriva. Ključnu barijeru energetskoj tranziciji u EnZ predstavlja koncept političke ekonomije (osmišljen u 70-im godinama prošlog vijeka), čija je energetska osnova proizvodnja električne energije u termoelektranama (TE) na lokalni ugalj.
Politička ekonomija energetske tranzicije
Dugoročni cilj energetske tranzicije je da se pored klimatskih i ekoloških generišu i ekonomske koristi.
Međutim, energetska tranzicija kao i svaka radikalna promjena ekonomske paradigme podrazumjeva preraspodjelu resursa između konkurentskih ekonomskih i političkih aktera (između i unutar država). Stoga ovaj proces proizvodi „gubitnike“ i „dobitnike“, koji imaju različite nivoe političkog i ekonomskog uticaja.
Sam proces tranzicije podrazumjeva izgradnju konsenzusa oko energetskih politika između pomenutih interesno suprostavljenih grupa. Za promjenu konvencionalne paradigme energetike potrebno je da se identifikuju razvojne prilike koje će opravdati provođenje ovog složenog i radikalnog procesa transformacije.
Da li je energetska tranzicija razvojna prilika na Zapadnom Balkanu?
Pošto ne postoji „recept“ za uspješnu realizaciju energetske tranzicije svaka zemlja mora da definiše svoju viziju, ciljeve i strategije realizacije ovog procesa.
Trenutno se energetska tranzicija u članicama EnZ provodi zbog usaglašavanja sa energetskim i klimatskim politikama EU što se zahtijeva u procesu pristupanja. To za posljedicu ima nepostojanje dugoročne vizije razvoja energetike (npr. do 2050).
Osnovni razlog za ovakvo stanje je neodlučnost vlada da prihvate neminovnost dekarbonizacije elektroenergetskog sektora (EES) i u skladu s tim da identifikuju ekonomske prilike koje ovaj proces pruža.
Proces dekarbonizacije mora da uključuje i programe „pravične tranzicije“
Brojni su primjeri država[1] koji su uspješno transformisali svoje EES pri tome pokrenuvši novi razvojni ciklus baziran na četvrtoj industrijskoj revoluciji – tekućoj radikalnoj promjeni ekonomske paradigme koja je bazirana na digitalizaciji, dekarbonizaciji, automatizaciji i primjeni vještačke inteligencije.
Pojedine zemlje[2] pak imaju značajnih problema sa prihvatanjem i realizacijom dekarbonizacije EES.
Ukoliko se dekarbonizacija usko posmatra kao zamjena fosilnih goriva (npr. lignita) sa obnovljivim izvorima energije (OIE) proces tranzicije za posljedicu ima negativne posljedice po zaposlenost i ekonomsku aktivnost u regionima koji dominantno zavise od eksploatacije i korištenja ovih energenta.
To predstavlja najveću barijeru donošenju političke odluke o planskoj dekarbonizaciji EES. Zbog toga proces dekarbonizacije mora da uključuje i programe „pravične tranzicije“.
Ukoliko se pod tranzicijom podrazumjevaju energetska efikasnost i digitalizacija EES otvaraju se mnogobrojne razvojne prilike.
Zašto je važna regionalna saradnja za uspješnu tranziciju elektroenergetskog sektora?
Proizvodnja iz FNE i VE vremenski je varijabilna i intermitirana što otežava balansiranje elektroenergetskog sistema.
Varijabilnost ovih OIE se ublažava sa povećanjem prostora na kome su instalisani. Zbog toga je balansiranje ekonomičnije ako se vrši na širem prostoru, što se postiže povezivanjem nacionalnih tržišta.
Integracija varijabilnih OIE u sistem zahtijeva povećanu fleksibilnost prije svega proizvodnog portfolija.
Region bi mogao da postane izvoznik usluga balansiranja, posebno za zemlje Centralne Evrope
U regionu EnZ značajan resurs fleksibilnosti predstavljaju akumulacione hidroelektrane (HE). U budućnosti fleksibilnost mogu da pruže i električni sistemi grijanja (npr. toplotne pumpe i fleksibilne kogeneracije).
Ukoliko svaka od zemalja regiona EnZ uspješno realizuje energetsku tranziciju otvara se mogućnost da region postane izvoznik usluga balansiranja, posebno za zemlje Centralne Evrope (CE).
Na takvu mogućnost ukazuje i iskustvo uspješne razmjene električne energije (uglavnom bazirane na fleksibilnosti HE) ovog regiona sa zemljama CE, koja je u 70-im i 80-im godinama prošlog vijeka organizovana u okviru JUGEL-a (asocijacije elektroprivreda Jugoslavije)[3].
Predstojeća izrada nacionalnih energetskih-klimatskih planova (NEKP) predstavlja priliku da se planira realizacija i ovakvih razvojnih prilika.
Toliko ste opteretili tekst nepotrebnim skraćenicama da je na momente nečitljiv i nerazumljiv.