Barometar spremnosti Crne Gore za održivu energetsku tranziciju

Autor: Đorđije Vulikić, konsultant za klimatske promene

Jasna vizija, odgovornost nosilaca procesa, dijalog, NEKP, izvori finansiranja – svaki od tih segmenata je podjednako važan za energetsku tranziciju u Crnoj Gori.

Energetska tranzicija je pojam koji se koristi da opiše proces koji vodi do potpune transformacije globalnog energetskog sektora iz pozicije u kojoj je dominantno baziran na fosilnim gorivima, sa izraženo negativnim uticajem na životnu sredinu i ljudsko zdravlje, u željenu poziciju koju čini energetski sektor u potpunosti zasnovan na obnovljivim izvorima energije sa minimalnim negativnim uticajem.

Ključni pokretači energetske tranzicije su zahtjevi društvene zajednice za očuvanjem zdravlja i životne sredine, prije svega zbog negativnog uticaja koje sektor energetike ima na ljudsko zdravlje usled emisija štetnih gasova i zagađujućih materija, kao i uticaja koje ovaj sektor ima na dugoročnu destabilizaciju klimatskih uslova usled prekomjerne emisije gasova staklene bašte.

Ne manje važni su i ekonomski i sigurnosni razlozi, koji se odnose na energetsku nezavisnost, kojoj većina zemalja teži. Nažalost, potvrdu toga smo dobili kao posljedicu invazije Rusije na Ukrajinu, kada zavisnost članica Evropske unije od nafte i gasa iz Rusije dovodi do rekordnih cijena energenata i posledičnu nestabilnost ekonomija.

Treba čim prije identifikovati nosioce energetske tranzicije koji bi preuzeli odgovornost za upravljanje ovim procesom i započeti javnu diskusij u stručnim krugovima i široj javnosti

Evropska unija, koja čini jednu od najuspješnijih svjetskih ekonomija, iz navedenih razloga prednjači u tranziciji ka energetskom sektoru sa nultom emisijom štetnih gasova i klimatskoj neutralnosti, dok Crna Gora kao kandidat za članstvo u EU teži usaglašavanju djelovanja sa tim krajnjim ciljem. Iako u Crnoj Gori, u načelu, postoji spoznaja o neophodnosti sprovođenja procesa energetske tranzicije, mnoštvo različitih ograničenja utiču da se isti ne odvija dovoljno brzo i neophodnom dinamikom.

Sa ciljem analize statusa energetske tranzicije u regionu i Crnoj Gori, projekat Renewable Energy Policy Consensus 2 – REPCONS 2 je na sistematičan način pristupio sagledavanju stavova relevantnih subjekata, pretežno eksperata u ovoj oblasti, čime je dobijena jasnija slika o dinamici i kvalitetu, kao i preprekama u realizaciji energetske tranzicije u Crnoj Gori.

Specifičan cilj nacionalnog izvještaja pripremljenog u okviru projekta REPCONS 2 jeste interpretacija rezultata sprovedenog istraživanja i formulisanje preporuka za efikasnije upravljanje procesom energetske tranzicije u Crnoj Gori. Nacionalni izvještaj ima za cilj ukazivanja na one segmente energetske tranzicije koje su posebno relevantne za Crnu Goru i komplementaran je izvještaju Barometar spremnosti država u regionu za održivu energetsku tranziciju, čiji fokus je formulisanje preporuka za čitav region.

Kako bi ključne preporuke za efikasnije upravljanje procesom energetske tranzicije u Crnoj Gori bile što jasnije i preciznije prikazane svim zainteresovanim subjektima, a naročito donosiocima odluka, iste je neophodno objediniti u nekoliko ključnih segmenata. Svaki od segmenata je podjednako važan za sam proces energetske tranzicije u Crnoj Gori. Segmenti i preporuke u pojedinim segmentima su detaljnije prezentovane u nastavku.

Vizija energetske tranzicije u Crnoj Gori

Za uspješno i efikasno upravljanje energetskom tranzicijom, prije svega, neophodno je imati jasnu viziju pravca razvoja energetskog sektora u narednom periodu do 2030. i do 2050. godine. Bez jasne vizije za postizanje klimatski neutralnog energetskog sektora, teško je planirati i usmjeravati aktivnosti kao i tehničke, administrativne i finansijske resurse koji bi doprinijeli njenom ostvarenju.

U zemljama regije još uvijek ne postoji osjećaj hitnosti za sprovođenje procesa dekarbonizacije elektroenergetskog sektora

Crna Gora u ovom trenutku nema definisanu viziju koja bi u sebi sadržala odgovore na glavne izazove u energetskom sektoru današnjice. Barometar spremnosti država u regionu za održivu energetsku tranziciju ukazuje na to da, iako se u principu podržava opredjeljenje da se razvoj elektroenergetskog sektora do 2030. godine zasniva na konceptu energetske tranzicije, u zemljama regije još uvijek ne postoji osjećaj hitnosti za sprovođenje procesa dekarbonizacije elektroenergetskog sektora.

U Crnoj Gori to u stvari znači da nadležne institucije percipiraju izazove energetske tranzicije, ali ih ne doživljavaju prioritetnim, usled čega nedostaje adekvatna vizija i plan za upravljanje istom. Zbog toga se započinjanje energetske tranzicije odlaže, a odlaganje priključivanja ovom procesu predstavlja veliku opasnost po cjelokupno društvo. Svako dalje prolongiranje procesa energetske tranzicije posledično će zahtijevati sprovođenje složenih reformi u veoma kratkom roku, zbog čega proces može postati stihijski, haotičan i vrlo teško upravljiv.

U ekonomski slabim zemljama sa očekivanim negativnim socijalnim posljedicama tranzicije ključno je ne dozvoliti jedan ovako negativan scenario.

Nosioci i učesnici energetske tranzicije u Crnoj Gori

Za uspješno i efikasno upravljanje energetskom tranzicijom neophodno je identifikovati ko su nosioci i učesnici, kao i jasno definisati obaveze i odgovornosti u tom procesu. A kako bi se postigla transparentnost i pravičnost, neophodno je obezbijediti punu inkluzivnost procesa energetske tranzicije.

Pored problema strukturne prirode, da se energetska tranzicija, izvjesno, započinje bez prihvaćene jasne vizije i bez vlasništva nad procesom dekarbonizacije, dodatno se može konstatovati da spremnost država obuhvaćenih istraživanjem za održivu energetsku tranziciju, uključujući Crnu Goru, nije na adekvatnom nivou za uspješno vođenje ovog složenog tranzicionog procesa.

Spremnost državnih institucija za vođenje energetske tranzicije nije adekvatna

Posebno je važno naglasiti da istraživanje ukazuje i da je spremnost državnih institucija za vođenje tranzicije neadekvatna i nezadovoljavajuća. Naime, prema procjeni učesnika, ključni institucionalni akteri (vlada i parlament) nisu spremni da budu nosioci energetske tranzicije.

Mišljenje učesnika je da institucije nemaju širu sliku energetske tranzicije kao ključne komponente „zelenog razvoja“, da je institucionalni kapacitet nedovoljan za vođenje složenih, dugoročnih transformativnih procesa kao što je energetska tranzicija, kao i da je način donošenja odluka unutar državnih institucija prilikom planiranja energetske tranzicije netransparentan. Zbog toga je nemoguće postići širi društveni konsenzus koji je neophodan za uspješno sprovođenje energetske tranzicije.

Nemoguće je postići širi društveni konsenzus za uspješno sprovođenje energetske tranzicije

Takođe, mišljenje učesnika istraživanja ukazuje da ni Elektroprivreda Crne Gore, jedan od najvažnijih subjekata u nacionalnom energetskom sektoru, a svakako najvažniji ekonomski subjekt, nije spremna da bude glavni nosilac tranzicije, prije svega zbog manjka dugoročne vizije koja je usklađena sa principima energetske tranzicije, nedostatka odgovarajućeg plana za restrukturiranje, kao i sporosti pri investiranju u nove proizvodne objekte obnovljivih izvora iz sopstvenih izvora.

U krajnjem, državne institucije i elektroprivrede u regionu su identifikovane kao trenutno najveći oponenti i kočničari reformskih procesa.

Stoga, od ključne je važnosti da se čim prije identifikuju nosioci energetske tranzicije koji bi preuzeli odgovornost za upravljanje ovim procesom, kao i da se o procesu energetske tranzicije što prije započne javna diskusija, kako u stručnim krugovima tako i u široj javnosti.

Plan sprovođenja energetske tranzicije u Crnoj Gori

Za uspješno i efikasno upravljanje energetskom tranzicijom neophodno je imati plan koji bi definisao pojedinačne prioritete, ciljeve, dinamiku i aktivnosti čijom realizacijom će nosioci i učesnici energetske tranzicije postići zacrtanu viziju razvoja klimatski neutralnog energetskog sektora u budućnosti.

Obzirom da je Crna Gora u okviru procesa pridruživanja EU već preuzela obavezu izrade integrisanog Nacionalnog energetskog i klimatskog plana (NEKP), ovaj dokument mora biti pripremljen na taj način da ponudi odgovore na sva pitanja i kompleksnosti energetske tranzicije. Izrada je započeta još 2018. godine, ali se ne odvija zadovoljavajućom dinamikom. Stoga je važno ubrzati njegovu pripremu i usvajanje, nakon čega bi se moglo početi sa implementacijom propisanih mjera i aktivnosti.

Vlada Crne Gore mora usvojiti NEKP mnogo prije 2024. da bi se omogućio napredak u sprovođenju energetske tranzicije

Da bi postigao zacrtani cilj, NEKP ne smije biti baziran na pristupu iz prošlosti, kada su se važni strateški dokumenti prenosili iz perioda u period uz blage, mahom kozmetičke promjene. Ovoga puta NEKP treba u potpunosti lišiti pristupa i projekata koji nisu u skladu sa modernom vizijom energetskog sektora i klimatske neutralnosti. Svako dalje nepotrebno prolongiranje i kašnjenje u pripremi i usvajanju NEKP-a bi dodatno ugrozilo efikasno sprovođenje energetske tranzicije.

Stoga, što hitnije usvajanje NEKP-a od strane Vlade Crne Gore, svakako mnogo prije 2024. godine kako je to sada planirano, predstavlja ključni korak koji će omogućiti ostvarivanje napretka u sprovođenju energetske tranzicije u Crnoj Gori.

Barijere u sprovođenju energetske tranzicije u Crnoj Gori

Za uspješno i efikasno upravljanje energetskom tranzicijom neophodno je biti svjestan postojanja barijera na putu ka zacrtanoj viziji razvoja energetskog sektora u budućnosti. Važno je ukazati na neke od ključnih prepreka prepoznatih od strane učesnika istraživanja, kako bi donosioci odluka i svi zainteresovani mogli promišljati o načinima njihovog prevazilaženja.

Po uticaju/važnosti, kao najveće 3 barijere za energetsku tranziciju u Crnoj Gori identifikovani su:

• Otpor nadležnih institucija ka promjeni energetsko-klimatskih politika koje su trenutno bazirane na ekonomiji fosilnih goriva i održavanju trenutnog stanja u sektoru energetike;
• Inertnost Elektroprivrede Crne Gore, koja ne preuzima ulogu lidera energetske tranzicije i nastoji zadržati postojeće stanje i monopolski položaj;
• Odlaganje pripreme i sprovođenja programa ekonomskog restrukturiranja rudarskog sektora kojim bi se obezbijedila pravedna energetska tranzicija i društveno-ekonomska stabilnost za građane Crne Gore.

Odgovornost za iznalaženje rješenja za identifikovane barijere u sprovođenju efikasne energetske tranzicije i njihovo prevazilaženje je na nadležnim državnim institucijama. Stoga, neophodno je da institucije nadležne za klimatsko-energetsku politiku pristupe što hitnijem uklanjanju barijera za uspješno sprovođenje energetske tranzicije.

Izvori finansiranja sprovođenja energetske tranzicije u Crnoj Gori

Izvori finansiranja za sprovođenje ambicioznog plana za ubrzanu energetsku tranziciju i postizanje klimatske neutralnosti imaju presudan uticaj na uspjeh ovih procesa. Tim više jer energetska tranzicija sa sobom nosi strukturne šokove i negativni uticaj na društvo i ekonomiju.

Tranzicija mora biti pravedna i mora zaštititi najranjivije slojeve društva, dok istovremeno minimizira očekivani negativan uticaj na privredu. Stoga je ključno pitanje kako će se finansirati energetska tranzicija u ekonomijama koje imaju nizak BDP po glavi stanovnika, kao što je slučaj u Crnoj Gori i u zemljama regije.

Od međunarodnih finansijskih institucija i fondova EU se očekuje da finansijski podrže izgradnju potrebne mrežne infrastrukture za elektroenergetski sistem sa velikim učešćem varijabilnih obnovljivih izvora energije

Učesnici istraživanja očekuju da će razvoj OIE biti uglavnom finansiran privatnim kapitalom (u velike komercijalne projekte i u prozjumere) i djelimično iz povoljnih kredita koje će uzimati države. Očigledno da se od međunarodnih finansijskih institucija i, posebno, od fondova EU očekuje da finansijski podrže izgradnju potrebne mrežne infrastrukture za elektroenergetski sistem sa velikim učešćem varijabilnih OIE.

Pri tome treba imati na umu da se potencijali hidroelektrana u regiji da pruže uslugu fleksibilnosti, kako za nacionalne tako i za elektroenergetske sisteme u jugoistočnoj, centralnoj i istočnoj Evropi, jedino mogu iskoristiti izgradnjom potrebne infrastrukture i na osnovu regionalne koordinacije. Od međunarodnih razvojnih fondova, a posebno kroz Ekonomski i investicioni plan Evropske unije za Zapadni Balkan, kao i IPA III, očekuje se da pruže odlučujuću podršku projektima pravedne tranzicije i ekonomskog restrukturiranja rudarskih regija kao što su Pljevlja.

Stoga, pripremu i realizaciju projekata energetske tranzicije treba planirati i započeti odmah, jer je izvjesno da će se ekonomska aktivnost rudnika i broj zaposlenih smanjivati a društveni i ekonomski ambijent biti sve izazovniji.